Tove Jansson – „Córka rzeźbiarza”

„Im się jest mniejszym, tym Boże Narodzenie jest większe. Pod gałęziami choinki jest ogromne, jest zieloną dżunglą z czerwonymi jabłkami i smutnymi, cichymi aniołami, które wirują na nitkach, strzegąc wejścia do dziewiczego lasu, a w szklanych bombkach dziewiczy las nie ma końca. Dzięki choince Boże Narodzenie jest absolutnym bezpieczeństwem”[1].

W rodzinnym domu Tove Jansson Boże Narodzenie obchodzono z wielkim zaangażowaniem. Matka pisarki, z pochodzenia Szwedka, wycinała foremką koziołki z piernika i dorabiała łapy ciastkom w kształcie kotów, które rokrocznie przesyłano Janssonom ze Szwecji. Szwedzkim zwyczajem przebierała się też za Łucję, bo „w Szwecji (…) wszystkie mamy szyją nocami prezenty, a w wigilijny wieczór stają się Łucjami, z dużym wieńcem i mnóstwem świec na głowie”[2]. Mała Tove chodziła z tatą do portu, żeby tam wybrać choinkę, zakup drzewka wymagał wszakże odpowiedniego tła, a duży port świetnie sprawdzał się w tej roli.

O tym wszystkim, a także o wielu innych rzeczach, można dowiedzieć się z „Córki rzeźbiarza”.

Ów niezwykły tomik, złożony z dziewiętnastu opowiadań, zajmuje w twórczości Tove Jansson szczególne miejsce, jest bowiem pierwszym tekstem nieprzeznaczonym dla młodego czytelnika. Biografka Tove, Boel Westin, tak opisywała okoliczności jego powstania:

„Redaktor [gazety 'Vi', z którą Tove współpracowała] poprosił o tekst z bożonarodzeniowym przepisem z dzieciństwa, Tove zaproponowała mu w zamian 'bezprzepisową' historię o fińskich i szwedzkich zwyczajach podczas świąt u Janssonów - jeden wielki chaos, podsumowała (...). To wspomnienie dało początek opowieściom z 'Córki rzeźbiarza', która ukazała się jesienią 1968 roku. Był to kolejny literacki punkt zwrotny (...). Pierwsza książka dla dorosłych, bez rysunków, bez trolli"”[3].

Jako ktoś, kto chętnie powraca do Doliny Muminków i szczerze lubi jej niezwykłych mieszkańców, dziwnie się czułam, sięgając po „niemuminkową” Jansson. Wszelkie wątpliwości rychło się jednak rozwiały wobec czarownego klimatu tej książki.

Autorka w lekki, ale uroczy sposób opisuje w niej swoje dzieciństwo, dom rodzinny, dawne przyjaźnie, rozrywki i obyczaje; jednym słowem: wszystko, co ukształtowało ją jako człowieka i artystkę. Będąc córką rzeźbiarza i ilustratorki, mała Tove od najwcześniejszych lat obcowała ze sztuką i szybko nauczyła się ją cenić. Pracownia ojca, zaludniona przez białe, odlane z gipsu rzeźby kobiet, była dla niej niemal świętym miejscem, a zgromadzonych w niej sprzętów nie miał prawa dotykać nikt poza gospodarzem. Sama Tove dość szybko zaczęła przejawiać artystyczne inklinacje. W jednym z opowiadań pojawiają się wskazówki co do tego, jak powinno się rysować duży las – uderzająco dojrzałe jak na wypowiedź małej dziewczynki.

Dojrzałość należała zresztą do przymiotów przyszłej pisarki, a ów przymiot przejawiał się w życiu codziennym – na przykład podczas wypraw do lasu, kiedy to Tove troszczyła się o grzybnię, wiedząc, że grzyby były wielkim bogactwem dla jej nieopływającej w dostatki rodziny.

Przede wszystkim jednak była wesołym, żywym dzieckiem, uwielbiającym płatać figle i zdolnym do drobnych podłostek, takich jak wmawianie małemu Pojowi, że pluszowy dywan jest siedzibą węży i trzeba starannie omijać ciemne miejsca, żeby nie zostać śmiertelnie ukąszonym. Jej bujna wyobraźnia przejawiała się w snuciu rozmaitych wizji (na przykład wizji duchów nieżyjących wron), a paląca ciekawość świata znajdowała ujście w osobliwych pytaniach („Dlaczego pożar zawsze wybucha w nocy?”) i stwierdzeniach („Ma się prawo jechać tramwajem siedem przystanków, ale raczej nie pięć”).

W „Córce rzeźbiarza” nie ma „muminkowych” metafor. Tove Jansson uchyla przed czytelnikiem drzwi do swoich wspomnień, odsłania mniejsze i większe tajemnice. Chwyta za serce, opowiadając o pięknej przyjaźni z geologiem Jeremiaszem bądź o utarczkach ze służacą Anną, z którą ukradkiem zrywała czeremchę na urodziny mamy; rozczula, snując opowieść o zwierzyńcu taty, który uwielbiał wszystkie zwierzęta oprócz much, i o jego potyczkach z niesfornym Poppolino; wywołuje uśmiech, dowodząc, że gdy mężczyźnie zaczynają rzednąć włosy na czubku głowy, to niechybnie oznacza, że ma za mały kapelusz, a poza tym jest mieszczański i trzymany pod pantoflem.  

Opowiadania, choć pisane lekko i miejscami z przymrużeniem oka, dotyczą jednak spraw ważnych, takich jak miłość dziecka do rodziców i rodziców do dziecka, poczucie bezpieczeństwa, przyjaźń, poszanowanie tradycji, dbałość o przyrodę.

Jeżeli ktoś chciałby poznać mamę Muminków od nieco innej, bardziej osobistej strony, z pewnością powinien sięgnąć po tę książkę. Warto!

 

Wesołych Świąt!

 

 

 

       Słowo, obraz, terytoria

Gdańsk 1999

Tłumaczyła Teresa Chłapowska

8/10

     

 

---

[1] Tove Jansson, Córka rzeźbiarza, tłum. Teresa Chłapowska. Słowo, obraz, terytoria, Gdańsk 1999, s. 157.

[2] Tamże, s. 163.

[3] Boel Westin, Tove Jansson: mama Muminków. Biografia, tłum. Bogumiła Ratajczak. Wydawnictwo Marginesy, Warszawa 2012, s. 372.