Fiodor Dostojewski – „Bracia Karamazow”

Są takie powieści, które od pierwszej niemal strony wprowadzają czytelnika w stan poruszenia i utrzymują go w nim do końca… a nawet dłużej, bo i po odłożeniu książki na półkę trudno się z niego otrząsnąć.

Taką powieścią są w moim odczuciu „Bracia Karamazow”.

W połowie XIX wieku Dostojewski został skazany na prace katorżnicze i wywieziony na Syberię. Tam poznał człowieka o nazwisku Iliński, o którym dowiedział się później, że został niesłusznie oskarżony o ojcobójstwo i odbywał karę za zbrodnię, której w istocie nie popełnił. To wstrząsające spotkanie stało się po latach kanwą dla powieści, którą określa się jako jedno z największych osiągnięć literatury XIX wieku i wszech czasów.

Bohaterami tej wstrząsającej historii są trzej bracia oraz ich ojciec.

Fiodor Pawłowicz Karamazow jest ziemianinem. Dostojewski już w pierwszych linijkach swojego dzieła opisuje go jako „typ człowieka nie tylko wyuzdanego i nikczemnego, ale w dodatku zbzikowanego”, jednego z tych „zbzikowanych półgłówków”, którzy jednak „doskonale umieją obrabiać swoje interesiki majątkowe i nic ponadto ich nie zajmuje”[1]. Ten ostatni szczegół, przywiązanie do pieniędzy, odegra później w powieści kluczową rolę.  

Fiodor jest więc hulaką, lubieżnikiem i egoistą, skoncentrowanym na sobie pyszałkiem, który nie tylko podrwiwa, ale wręcz otwarcie wyśmiewa się z wszelkich wartości i którego poza dbaniem o sakiewkę interesuje jedynie folgowanie własnym żądzom. Tego rodzaju człowiek nie jest, rzecz jasna, dobrym materiałem na męża. I rzeczywiście, pierwsza żona opuszcza go, pozostawiając mu syna, a druga nie wytrzymuje jego fatalnych skłonności, wpada w chorobę i szybko umiera, osieracając dwóch chłopców. Fiodor nie jest też dobrym materiałem na ojca. Owdowiawszy, nie wykazuje żadnego zainteresowania losem swoich dzieci. Chłopcy od wczesnych lat zdani są na cudzą łaskę – czy to litościwych krewnych, czy to dobrodusznych służących.    

Dostojewski z wielką pieczołowitością i przenikliwością kreśli portrety braci, tworząc w istocie trzy różne typy ludzkie.

Najstarszy brat, Dymitr, zdrobniale nazywany Mitią, odziedziczył po ojcu skłonność do pieniactwa, rozwiązłości i hulanek. Lubi awanturować się i szukać zwady – te właśnie cechy kładą kres jego dobrze się zapowiadającej karierze wojskowej – ale w przeciwieństwie do Fiodora posiada sumienie, jest zdolny do szlachetnych uczuć i szczerej, żarliwej miłości.

Drugi z braci, Iwan, zdołał ukończyć studia i dzięki nieprzeciętnej inteligencji zaczął odnosić sukcesy na polu naukowym. Po ojcu odziedziczył stosunek do religii – Iwan nie wierzy w Boga i w swoich pismach występuje przeciwko Kościołowi. Jest typem cynika, który chłodno patrzy na życie i nie chce przyznać, że w głębi duszy i nim targają namiętności.

Najmłodszy brat, Aleksy, nazywany Aloszą, jest głównym bohaterem powieści. Alosza odziedziczył imię po synku Dostojewskiego, który zmarł na epilepsję w wieku zaledwie trzech lat, i to właśnie on wyraźnie cieszy się sympatią autora. Alosza jest z gruntu prawym i do cna dobrym młodzieńcem, który z mlekiem matki wyssał głęboką pobożność i w chwili nawiązania się właściwej akcji przymierzał się do przywdziania zakonnego habitu. „Był po prostu młodym altruistą, a wstąpił na drogę mniszą tylko dlatego, że w owym czasie ona jedna go olśniła, ona jedna objawiła mu się, rzec można, jako ideał wyzwolenia duszy, rwącej się z mroków doczesnego zła ku światłu miłości” (s. 23). Swoją dobrocią i prostoduszną szczerością Alosza wzbudzał miłość w każdym, kto się z nim zetknął, nie wyłączając starego Karamazowa.

Relacje pomiędzy braćmi a ojcem od początku nie są dobre, ale dopiero kiedy Fiodor postanawia uwieść kobietę, w której kocha się Dymitr, i obiecuje dać jej trzy tysiące rubli, jeżeli tylko zgodzi się go nocą odwiedzić, wypadki przybierają dramatyczny obrót.

Jednakże historia domniemanego ojcobójstwa, która stała się kanwą książki, jest tylko jedną z bardzo wielu poruszonych w tekście spraw. Powieść jest olbrzymia – zarówno objętościowo, jak i treściowo – i doprawdy niemożnością byłoby wyliczyć w kilku zdaniach wszystkie obecne w niej wątki. Każdy z nich byłby zresztą świetnym materiałem na obszerny naukowy elaborat. Dostojewski nie tylko przedstawia niesłychanie barwny, przekrojowy obraz dziewiętnastowiecznej Rosji, lecz także dotyka kwestii fundamentalnych, uniwersalnych problemów, z którymi człowiek boryka się od tysiącleci i nad którymi będzie sobie łamał głowę zawsze, niezależnie od epoki.

Czy winy rodziców spadają na dzieci? Jak daleko jesteśmy w stanie posunąć się pod wpływem targających nami namiętności? Czym w istocie jest socjalizm, a czym sprawiedliwość społeczna? Czy państwo powinno zostać rozdzielone od Kościoła? Czym jest wolna wola: błogosławieństwem czy przekleństwem? I wreszcie: czy Bóg istnieje? A jeżeli tak, to dlaczego pozwala, żeby cierpieli niewinni?

Postać cynika Iwana, który ostatecznie zaczyna wątpić i toczyć spory z diabłem, daje Dostojewskiemu pretekst do wprowadzenia do powieści pytania o istnienie Boga. „Jeżeli Boga nie ma, to wszystko jest dozwolone”, mówi drugi z braci. Iwan jest także autorem „Poematu o Wielkim Inkwizytorze”, w którym Chrystus zstępuje do szesnastowiecznej Sewilli i zostaje pojmany, i w którym inkwizytor rozwodzi się nad tym, jak ciężkim brzemieniem bywa wolna wola i jak zdumiewająco łatwo człowiek może z własnej woli poddać się dyktaturze.

Niejako na drugim biegunie lokuje się inna kluczowa dla powieści postać – starzec Zosima, duchowy opiekun Aloszy, który uosabia ewangeliczne ideały i marzy o powszechnym braterstwie. Niezwykle ciekawy jest zresztą wątek prawosławnej duchowości, a zwłaszcza instytucji starczestwa – Zosima jest przedstawicielem wymierającego gatunku starców, czyli charyzmatycznych, leciwych mnichów, którzy z racji swoich nadzwyczajnych przymiotów, daru proroctwa, a często również przypisywanej im zdolności do uzdrawiania już za życia byli uznawani za świętych i otaczani wielką czcią.

„Bracia Karamazow” to olbrzymia, wielowątkowa i wielopłaszczyznowa powieść, dla właściwego ocenienia której trzeba uzbroić się w cierpliwość. Książka obfituje w dygresje i bardzo rozbudowane wywody, których nie da się czytać ot tak, w pośpiechu. Wachlarz poruszanych problemów jest niebywale szeroki, ale całość jest tak obszerna, że żaden z nich nie zostaje potraktowany „po łebkach” i nie sprawia wrażenia zbędnego. Przeciwnie, czytając, cały czas ma się wrażenie, że oto obcuje się z czymś naprawdę wielkim. I ponadczasowym.

„W rzeczy samej”, mówi oskarżyciel w  procesie o ojcobójstwo. „Czym jest owa rodzina Karamazowów, która zasłużyła sobie nagle na taki smutny rozgłos? Może cokolwiek przesadzam, ale zdaje mi się, że w wizerunku tej rodzinki przewijają się jak gdyby wspólne zasadnicze pierwiastki naszej współczesnej inteligencji” (s. 708).

Istotnie, czy każdy z nas nie jest po trosze Mitią, kiedy kocha, po trosze Iwanem, kiedy wątpi, i po trosze Aloszą, kiedy wierzy?  

Ta książka wstrząsnęła mną jak żadna inna. Absolutnie  z a c h w y c a j ą c a  powieść.

 

                                             *          *          *

 

Na koniec dwa słowa o tłumaczeniu. Zaczęłam czytać „Braci” w wersji wydanej przez Wydawnictwo MG, w tłumaczeniu Barbary Beaupré. Po jakimś czasie odkryłam, że jest to wersja znacząco (o kilkaset stron!) okrojona, a samo tłumaczenie wypacza obszerne fragmenty oryginału. Stanowczo odradzam sięganie po to wydanie.

Wiem, że niedawno ukazał się nowy przekład. Ja ostatecznie przeczytałam powieść w tłumaczeniu Aleksandra Wata. Gorąco polecam!

 

 

 

 

 

Wydawnictwo Prószyński i S-ka

Warszawa 2002

Tłumaczył Aleksander Wat

10/10*

 

*choć z bolącym sercem, bo

 dla TAKIEJ książki naprawdę brak skali

 

 

   

Fiodor Dostojewski - "Białe noce"

---

[1] Fiodor Dostojewski, Bracia Karamazow, tłum. Aleksander Wat. Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 2002, s. 11.