Honoriusz Balzak - „Pułkownik Chabert”

 

 

Są takie historie, w których dobro zostaje nagrodzone, i takie, w których zapłatą za wielkoduszność i czystość intencji są upodlenie i wzgarda. Niewielka powieść Honoriusza Balzaka, którą zdarzyło mi się ostatnio przeczytać, zdecydowanie zalicza się do tej drugiej kategorii.

Rzecz rozpoczyna się w Paryżu, w dość obskurnej kancelarii adwokackiej, bo i adwokat odegra w tej opowieści niepoślednią rolę. Dependenci właśnie przekomarzają się, sporządzając jakieś pismo, gdy nieoczekiwanie zjawia się osobliwy klient. Nikt nie traktuje go poważnie, gdyż starzec wygląda bardzo nędznie, i nikt nie wierzy, kiedy przedstawia się jako pułkownik Chabert. Bo i czemu miałby wierzyć, skoro powszechnie wiadomo, że pułkownik od dawna nie żyje.

Starcowi udaje się jednak spotkać z mecenasem Derville i przekonać go, że faktycznie jest pułkownikiem Chabertem, zasłużonym żołnierzem, pupilkiem Napoleona i bohaterem wojennym, który dowodził pułkiem kawalerii pod Eylau i, przyczyniwszy się walnie do sukcesu szarży Murata, w dużej mierze przesądził o pokonaniu oddziałów rosyjskich. Odniósł jednak w tamtej bitwie poważne rany (dwaj oficerowie wrogich wojsk rozłupali mu czaszkę) i został uznany za zmarłego.

Zmarłby istotnie, gdyby pewna wieśniaczka i jej mąż nie przenieśli go do swojej lepianki i nie otoczyli opieką. Pułkownik długo się tułał, nim wreszcie zdołał powrócić do Paryża. Gdy mówił, kim jest, posądzano go o szaleństwo i w końcu musiał wyprzeć się własnego nazwiska. W międzyczasie Napoleon został zesłany na Wyspę Świętej Heleny, a żona Chaberta skwapliwie spieniężyła majątek pułkownika, po czym wyszła za mąż za hrabiego de Ferraud i urodziła mu dwoje dzieci.

Ujęty niezwykłą historią tego nędzarza o wielkim sercu, mecenas Derville zgodził się pomóc mu odzyskać utracone mienie. Wiedząc wszakże, jak bezduszna jest sądownicza machina, doradził klientowi ułożyć się z żoną. W ten sposób rozpoczęła się potworna rozgrywka, w której złamany życiem, ale szlachetny i na wskroś dobry żołnierz odniósł nad wiarołomną, obłudną i zepsutą do szpiku kości hrabiną de Ferraud jedynie moralne zwycięstwo.

„Pułkownik Chabert” to niewielka książka, Balzak zdążył w niej jednak poruszyć kilka poważnych kwestii.

Przede wszystkim jest to opowieść o przewrotności losu (i społeczeństwa): bohaterski oficer armii napoleońskiej, który wskutek serii niefortunnych zdarzeń popadł w nędzę, przekonał się po powrocie do Paryża, że w kraju, dla którego położył wielkie zasługi, nie ma już dla niego miejsca.

Lecz jest to także historia niesłychanej kariery kobiety lekkich obyczajów, którą Chabert poślubił mimo jej kiepskiej reputacji i która po jego rzekomej śmierci potrafiła wznieść się na społeczne wyżyny. Hrabina de Ferraud jest przedstawicielką tego gatunku kobiet, które wszedłszy kuchennymi drzwiami do tak zwanego towarzystwa, były gotowe kłamać, intrygować i lawirować, byle tylko w nim pozostać. Jeśli wierzyć Balzakowi, był to w ówczesnym Paryżu dość licznie reprezentowany gatunek…

Jedną z jaśniejszych postaci jest w powieści mecenas Derville. Ten zdolny, pracowity i uczciwy adwokat – znany także z innych książek z serii „Komedia ludzka”, chociażby z „Ojca Goriot” czy „Gobsecka” – bierze sobie los pułkownika do serca i konsekwentnie mu pomaga, a końcu, zniesmaczony obrotem sprawy, porzuca Paryż i osiada z żoną na wsi. On też w gorzkich słowach podsumowuje panujące w ówczesnym społeczeństwie zepsucie:

„Widziałem zbrodnie, wobec których sprawiedliwość ludzka jest bezsilna. (…) Wszystkie okropności, które powieściopisarze rzekomo wymyślają, są zawsze poniżej prawdy”[1].     

Niemniej, pomimo całej swej posępnej wymowy, „Pułkownik Chabert” nie jest książką, która odbierałaby nadzieję. Balzak pokazał w niej na przykładzie tytułowego bohatera, że nawet najgorsza nędza i najbardziej dotkliwe upodlenie nie są w stanie wykorzenić tkwiącego w człowieku dobra.

Chabert był szlachetny i takiż pozostał. Na przekór wszystkiemu.

Myślę, że warto o tym pamiętać, kiedy się czyta tę powieść. A stanowczo warta jest przeczytania!

 

 

Spółdzielnia Wydawnicza Czytelnik

Warszawa 1958

Tłumaczył Tadeusz Boy-Żeleński

   8/10      

Honoriusz Balzak - „Fałszywa kochanka”

---

[1] Honoriusz Balzak, Pułkownik Chabert. Tłum. T. Żeleński-Boy, Spółdzielnia Wydawnicza Czytelnik, Warszawa 1958, s. 70.