Józef Ignacy Kraszewski – „Kamienica w Długim Rynku”

 

 „Miasta jak ludzie mają właściwą fizjognomią, a śmiesznym by było utrzymywać, że ona jest dziełem przypadku i nie ma żadnego głębszego znaczenia. Owszem, jak w człowieku, tak w mieście rysy ogolne twarzy dla fizjognomisty mówią wiele… tak wiele, iż w nich przeszłość niemal całą, teraźniejszość w części, a przyszłość choć po trosze odczytać można”[1].

 

„Kamienica w Długim Rynku, czyli powieść, która chwyta za serce nie tylko miłośników Gdańska” – gdyby kazano mi nadać recenzji jakiś podtytuł, ten byłby może najbardziej odpowiedni. Bo książka zaiste ogromnie przypadła mi do gustu.

Kraszewski zastosował w niej bardzo ciekawy zabieg: ukazując historię wspaniałej, zabytkowej i ze wszech miar nietuzinkowej kamienicy na gdańskim rynku, ukazał w istocie dzieje kilku pokoleń rodu Paparonów, a przy tej okazji – kilku pokoleń gdańszczan.

Burzliwe były to dzieje. Na przestrzeni wielu dziesiątek lat, które od praprapradziada doprowadziły nas do właściwych bohaterów powieści – Jakuba i jego córki Klary – powstało i podupadło wiele fortun, zyskało rozgłos i popadło w niełaskę wiele postaci.

„W mieście takim, jak Gdańsk, gdzie żyły złota jak w Kalifornii jednego dnia otwierały się szczęśliwym, a drugiego wysychały do szczętu… gdzie pracą od szeląga nabywały się majątki, a upojeniem zbogacenia traciły, gdzie wczorajszy ulicznik mógł być niedługo kapitalistą, a kapitalista nędzarzem… pojąć łatwo, co pieniądz, ten wszechmogący pan świata… figlów płatał, dramatów rozwiązywał niespodzianie, i ile dawał szczęścia, co wywoływał wstydu… i boleści” (s. 6).   

Paparonowie cieszyli się w Gdańsku opinią fantastów i dziwaków. Syn protoplasty rodu, który przybył do miasta nie wiadomo skąd, poświęcił się wraz z małżonką upiększaniu odziedziczonej po ojcu kamienicy, a ponieważ był człowiekiem majętnym i nie szczędził grosza na realizację swoich artystycznych wizji, rodowa siedziba przedzierzgnęła się z czasem w prawdziwy pałac. Gdy jednak jego potomek, znany w okolicy dusigrosz, ukrył przed śmiercią rodowy dobytek, Paparonowie z krezusów zamienili się w niezamożnych ludzi, a ich poszukiwanie zaginionego skarbu stało się przedmiotem podrwiwań połowy miasta.

Kiedy więc w drugiej połowie XIX wieku (bo właśnie wówczas rozgrywa się właściwa akcja powieści) jedyna córka Józefa Paparony, Klara, zakochuje się z wzajemnością w synu bogatego bankiera, Teofilu Wudtke, chciwy finansista postanawia udaremnić matrymonialne plany młodych. Nie bacząc na to, że dziewczyna jest nadzwyczaj piękna, mądra i dobra, i za nic sobie mając zdanie samego Teofila, chwyta się wszelkich sposobów, żeby rozdzielić zakochanych.

Wątek Teofila i Klary, których szczera i czysta miłość wystawiona zostaje na ciężką próbę, splata się w powieści z równie zajmującym wątkiem poszukiwania ukrytej gdzieś rodowej fortuny Paparonów. Biegłość, z jaką Kraszewski łączy ze sobą te dwie historie – romans i przygodę – sprawia, że „Kamienicę w Długim Rynku” czyta się szybko i z ochotą.

Książce przydają ponadto rumieńców wyraziste, nakreślone z kunsztem i nie bez humoru portrety postaci. Obok (dosyć mdłych w swojej dobroci) aniołów pokroju Klary, poczciwców pokroju Jakuba i przewrotnych intrygantów pokroju bankiera Wudtke pojawia się nieoczywisty Fiszer, rozdarty pomiędzy umiłowaniem spokoju a nagłą słabością do córki swojego najlepszego pracownika, rozczytujący się w Swedenborgu wierny Radgosz, a przede wszystkim pułkownik Wiktor, zaginiony brat Jakuba i jego zupełne przeciwieństwo, prawdziwy kolorowy ptak. Ten niepoprawny włóczykij i wesołek wnosi do powieści tyle humoru, że dramatyczne w gruncie rzeczy perypetie głównych bohaterów wyzute są z wszelkiej zbędnej pompatyczności. 

Prowadząc swoją opowieść, Kraszewski lubi jednak odchodzić od głównego wątku i wdawać się w dygresje. Tematem tychże często jest snucie analogii pomiędzy dwoma współistniejącymi w Gdańsku narodami – polskim i niemieckim, przy czym ten pierwszy zwykle wypada lepiej niż drugi. Analogie dotyczą rozmaitych spraw: relacji rodzinnych (bankier Wundtke, chłodny i wyrachowany w stosunkach z synem, i na tym polu jest antywzorem), gościnności („W obyczajach niemieckich i ludzi kraju naszego, co je sobie przyswoili, starodawna gościnność owych wieków, w których ona była niemal religijnym jakimś obowiązkiem i tradycją… wcale nie istnieje. Życie domowe jest zamknięte… obcy rzadko i wyjątkowo przystęp do niego mają” [s. 62–63]) i nie tylko.

Nie oznacza to bynajmniej, że narodowość jest nadrzędnym kryterium przy ocenie człowieka. Kraszewski ocenia ludzi przez pryzmat ich wewnętrznych przymiotów – stawia za wzór tych, którzy, będąc zdolnymi do szlachetnych uczuć, potrafią spojrzeć poza pozory, i chłoszcze biczem ironii skąpców, którzy przeliczają uczucia na pieniądze. Po uszach dostaje się także wszystkim, których przychylność bądź niechęć uzależniona jest od statusu społecznego i majątkowego jej adresata. Krótko mówiąc, nieoczekiwane zwroty, w jakie obfituje historia rodu Paparonów, dają Kraszewskiemu asumpt do snucia słodko-gorzkich refleksji na temat ludzkiej natury.

Powieść napisana jest pięknym językiem, który w opisach polskiego wybrzeża (część akcji dzieje się w Sopocie, nazywanym wówczas Sobótką, gdyż „mieszczanie bogatego Gdańska jeździli tam ostatniego dnia w tygodniu na odpoczynek niedzielny” [s. 169]) wznosi się na wyżyny artyzmu. Akcja toczy się wartko, nie brakuje dramatycznych wydarzeń (ze zbrodnią w afekcie włącznie), portrety postaci są wyraziste i nakreślone z wielką wprawą, a dygresje i z lekka umoralniające wywody, wplecione przez Kraszewskiego tu i ówdzie, nie nużą.

To ciekawa (i nietrudna) lektura, do której szczerze zachęcam wszystkich miłośników klasyki.

 

 

 

Wydawnictwo Literackie

Kraków 1987

7,5/10 

 

 

Józef Ignacy Kraszewski - "Cześnikówny" 

Józef Ignacy Kraszewski - "Macocha"

---

[1] Józef Ignacy Kraszewski, Kamienica w Długim Rynku. Powieść. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1987, s. 5.