Sigrid Undset – „Krystyna, córka Lavransa” (tom 1 – „Wianek”)

„Krystyna, córka Lavransa” to monumentalna saga Sigrid Undset. Norweska pisarka, która w 1928 roku została uhonorowana nagrodą Nobla, maluje w niej barwny obraz życia tytułowej bohaterki, Krystyny, dzieląc go na trzy części. Tom pierwszy, zatytułowany „Wianek” i będący przedmiotem tej recenzji, przedstawia nam Krystynę jako dziecko, a potem młodą dziewczynę, w tomach drugim („Żona”) i trzecim („Krzyż”) śledzimy perypetie bohaterki jako żony i matki.

Akcja powieści rozpoczyna się w roku 1306, w chwili, gdy Lavrans i jego małżonka, Ragnfrida, osiadają na dworze w Jörund, odziedziczonym przez Ragnfridę po ojcu i położonym w malowniczej dolinie Gudbrand. Lavrans to dobry gospodarz i wyborny myśliwy, „znany ze swej siły i odwagi, a także jako człowiek miłujący pokój, cichy i prawy, działający zawsze z rozwagą, dworny w obejściu”[1]. Darzy tkliwą miłością swoją kilkuletnią córkę, Krystynę, a ona odpłaca mu za to żarliwym przywiązaniem. Po jakimś czasie na świat przychodzi kolejna dziewczynka, Ulvhilda, a potem jeszcze jedna, Ramborga. Rodzina, ciesząca się przyjaźnią i szacunkiem innych mieszkańców doliny, wiedzie spokojny żywot, którym jednak od czasu do czasu wstrząsa jakaś tragedia – taka jak poważny wypadek małej Ulvhildy.

Lavrans i jego żona są ludźmi głęboko pobożnymi. Rytm ich życia wyznaczają nie tylko pory roku, lecz także święta, katolickie uroczystości liturgiczne, przestrzegane z wielką pieczołowitością tradycje i obyczaje. Jeden z nich nakazuje, aby to ojciec wybierał dla córki męża, który wydaje mu się najbardziej odpowiedni, i z jego rodziną układał się w sprawie posagu, zrękowin i wesela. Nie inaczej dzieje się w przypadku Krystyny – Lavrans upatruje jej szczęścia w związku z uczciwym, pracowitym i zamożnym młodzieńcem o imieniu Szymon. Życie, jak to często bywa, pisze jednak inny scenariusz i Krystyna oddaje swoje serce lekkomyślnemu Erlendowi, którego jej rodzice bynajmniej nie chcieliby widzieć u jej boku.

Historia sama w sobie wydawałaby się dość banalna, jednak sposób, w jaki Sigrid Undset prowadzi swoją opowieść, czyni ją barwną, zajmującą i dość nietuzinkową.

Na szczególną uwagę zasługuje portret głównej bohaterki. Krystyna jest piękna, bardzo pobożna, posłuszna i, wydawałoby się, spolegliwa, kiedy jednak Erlend wznieca miłość w jej sercu, okazuje się być osobą temperamentną, impulsywną, ulegającą namiętnościom, a przede wszystkim – stanowczą i gotową zrobić wszystko, byle tylko przełamać opór rodziców i połączyć się z wybrankiem. Nie wyobrażając sobie życia z mężczyzną, którego szanuje, ale którego nie kocha, nie boi się wystąpić przeciwko woli ojca i – nawet za cenę narażenia się na plotki i obelżywe komentarze – zerwać niechcianych zaręczyn. Dzisiaj takie postępowanie nie wzbudziłoby zdumienia, ale w XIV wieku podobna postawa wymagała wielkiej odwagi i niepośledniej determinacji.

Krystyna może budzić sympatię bądź niechęć, nie sposób jednak odmówić jej charakteru, hartu duchu ani samozaparcia. To piękny przykład kobiety, która potrafi zrzucić z siebie ciasny gorset konwenansów i walczyć o własne szczęście.

Jako ciekawy kontrapunkt jawią się w tym kontekście relacje rodziców Krystyny. Lavrans ożenił się bardzo młodo. Pojął za żonę starszą od siebie o kilka lat kobietę, której wówczas nie kochał i przez którą nie był kochany. Był jednak zacnym mężem, oddanym i wiernym, i małżonkom – mimo że los ich nie oszczędzał (Ragnfrida straciła trzech synów) – udało się zbudować dobry związek. 

Wątek małżeńskiego pożycia pogodnego, towarzyskiego Lavransa i ponurej, toczonej robakiem cierpienia Ragnfridy przewija się przez cały tom. Undset stopniowo wyjawia kolejne szczegóły, pokazuje umacnianie się więzi, jej hartowanie się w ogniu kolejnych prób, aby na ostatnich stronach doprowadzić do nieoczekiwanej (ale czy na pewno?) konfrontacji.

Innym wątkiem, który przewija się przez cały tom i który zasługuje na wzmiankę, jest wątek brata Edwina. Ów święty mnich, którego Krystyna poznaje w biskupim mieście Hamar, odsłania przed dziewczynką tajniki duchowości, a przed nami – sekrety norweskiego Kościoła tamtych czasów: budowanie świątyń, ich ozdabianie, ale także spory pomiędzy poszczególnymi zgromadzeniami i niezrozumienie dla poczynań tułacza i ascety, który nie widzi nic złego w spowiadaniu włóczęgów i udzielaniu duszpasterskiego wsparcia ludziom wyrzuconym poza nawias społeczeństwa.

„Naprawdę, ty, dziecko, sądzisz, że nie ma innych pokus na świecie jak rozkosz, bogactwo i potęga?”, pyta brat Edwin Krystynę w jednym z najpiękniejszych i najbogatszych w znaczenie fragmentów powieści. „Mówię ci, małe to są rzeczy i znajdujemy je na przydrożach, a jednak miłowałem samą drogę, bom nie kochał małych rzeczy tej ziemi, ale cały świat” (s. 223).  

Religia odgrywała w owych czasach kluczową rolę, święty Olaf był otaczany wielką czcią, a nakazy Kościoła – ściśle przestrzegane. Nie oznacza to jednak, że nie istniały przesądy i zabobony. Mieszkańcy doliny lękali się rusałek, które uprowadzały dzieci do wnętrza gór, i żyjących w leśnych ostępach tajemniczych stworzeń. W czasach urodzaju dziękowali Bogu za pomyślność, ale kiedy nastawał nieurodzaj i nędza zaglądała im do oczu, uciekali się nie tylko do modlitw, ale też do pogańskich rytuałów przebłagalnych, takich jak składanie dzików i kotów bożkom w ofierze.

Undset maluje w swojej sadze bardzo rozległą i niezwykle barwną panoramę średniowiecznej Norwegii. Ukazuje różne warstwy społeczne – od króla, przez szlachtę i duchowieństwo, po mieszczaństwo i ubogich chłopów, którzy musieli ciężko pracować, żeby utrzymać rodzinę, i których nazbyt ciężka zima mogła zmusić do przymierania głodem. Posiłki i stroje oddaje autorka z takim pietyzmem, że jej opisy można by z powodzeniem wykorzystać przy rekonstrukcjach historycznych. Opis ślubnej toalety Krystyny – od sukni ze szkarłatnego jedwabiu po klamry, łańcuchy z relikwiami, pierścienie i wielką pozłacaną koronę rodu Gjeslingów – zdumiewa pasją szczegółu.

Jeżeli kogoś interesuje historia średniowiecza, odnajdzie w sadze Sigrid Undset prawdziwą żyłę złota. Jest to wielka, wieloaspektowa powieść, przedstawiająca świat, który odszedł, i charaktery, które pozostały. Bo o ile opisane przez norweską noblistkę uwarunkowania społeczne i tradycje w dużej części należą już do przeszłości, o tyle stworzone przez nią postacie – wyraziste i temperamentne – uosabiają uniwersalne postawy, zalety i przywary, równie aktualne kiedyś co dziś.

Serdecznie zachęcam do lektury!

 

 

 

 

Świat Książki

Warszawa 1997

Tłumaczyła (z niemieckiego)

Wanda Kragen

8/10

 

 

Sigrid Undset - "Krystyna, córka Lavransa", t. 2 - "Żona"

Sigrid Undset - "Pani Marta Oulie"  

---

[1] Sigrid Undset. Krystyna, córka Lavransa. Wianek, tłum. Wanda Kragen, Świat Książki, Warszawa 1997, s. 6.