Knut Hamsun – „Pan”

 

„Czasami patrzę na trawę, możliwe, że trawa patrzy też na mnie, kto to może wiedzieć? Patrzę na jedno sterczące źdźbło trawy i widzę, że leciutko drży; to również, jak sądzę, nie jest bez znaczenia. I myślę wtedy: stoi tu sobie oto źdźbło trawy i drży! A kiedy patrzę na sosnę, to myślę, że może i ona ma jakąś gałąź, nad którą warto by się zastanowić”[1].

 

W książce o jakże wymownym tytule „Pan” Knuta Hamsuna żadna sosna, żadna gałąź, ba!, żadne źdźbło trawy nie jest bez znaczenia, ponieważ każdy, bodaj najmniejszy, fragment mikrokosmosu składa się na makrokosmos natury, która jest nieodłącznym elementem (życia) człowieka.

Thomas Glahn, główny bohater, a zarazem narrator tej niezwykłej powieści, wie o tym doskonale. Thomas jest porucznikiem, byłym żołnierzem, który zaszywa się na dłuższy czas na odludziu gdzieś na północy Norwegii. Mieszka sam, a jego jedynym towarzyszem jest pies o imieniu Ezop. Nie uskarża się jednak na samotność, wprost przeciwnie. Z okien niewielkiej chaty, w której mieszka, widzi liczne wysepki, skały i szkiery, morze i majaczące w oddali górskie szczyty. Z drugiej strony rozciąga się rozległy bór. Glahn wędruje po pobliskich wzgórzach, czerpiąc radość z kontaktu z dziką przyrodą, a kiedy zaczyna mu doskwierać głód, wyprawia się na polowanie, bo strzelcem jest wybornym. Naturę zna, zdawałoby się, na wylot – nie potrzebuje kompasu, żeby odnaleźć właściwy kierunek, zegarka, żeby sprawdzić godzinę, ani prognozy pogody, żeby się dowiedzieć, czy zanosi się na słoneczny, czy może na deszczowy dzień. Rzekłbyś, prawdziwy Pan, starożytny bóg grecki, mityczny opiekun lasów.

Niestety, z życiem społecznym radzi sobie znacznie gorzej. Otoczony innymi ludźmi, wtłoczony w ramy konwenansów, ów samotnik nie potrafi się odnaleźć i często ulega najdziwniejszym impulsom. Zdarza mu się wyrzucić z łodzi do wody pantofelek siedzącej obok damy albo ni stąd, ni zowąd napluć rozmówcy do ucha.

Pewnego dnia Glahn zakochuje się w córce kupca. Edvarda jest panną lat około dwudziestu, choć czasem zachowuje się dziecinnie, jak grymaśny podlotek. Nie jest ładna, ale ma urocze brwi i długie ręce, i smukłą talię, którą podkreśla nisko zawiązanym fartuszkiem.

Miłość tych dwojga, przeżywana gwałtownie, ale ukradkiem, z dala od oczu świata, jest zasadniczym wątkiem powieści. Hamsun – co jest bardzo ciekawym zabiegiem – każe jej płynąć z nurtem zmieniających się pór roku. Uczucie kiełkuje wiosną, budzi się do życia na równi z przyrodą, i na równi z przyrodą rozkwita w środku lata, jak kwiat.      

„Teraz, w tych nocnych godzinach, w lesie rozwinęły się nagle wielkie białe kwiaty, ich kielichy są rozwarte, oddychają. Kosmate ćmy wciskają się pomiędzy płatki i wywołują drżenie całej rośliny. Idę od kwiatu do kwiatu, są upajające, są to kwiaty miłośnie oszołomione, a ja widzę, jak osiągają ten stan” (s. 46).

Potem – tak w przyrodzie, jak w uczuciu – nastaje jesień z jej szarugą i zima, która wszystko skuwa mrozem…

Dramat Thomasa i Edvardy polega na nieumiejętności porozumienia się, wyjawienia własnych głębszych potrzeb. Uzależnieniu od drugiej osoby…

„Gdybym mógł mieć Edvardę, stałbym się dobrym człowiekiem.”

… przeciwstawia się tragiczna – i po trosze fatalistyczna – niemożność jej posiadania:

„Mieć nadzieję to coś cudownego, tak, to coś wyjątkowego”, mówi Glahn w jednym z kluczowych fragmentów, może lepiej niż inne oddającym ogólny sens tej powieści. „Można pewnego ranka iść drogą i mieć nadzieję, że właśnie na tej drodze spotka się kogoś, kogo się kocha. I spotyka się tego człowieka? Nie. Dlaczego nie? Ponieważ jest tego ranka zajęty i przebywa w zupełnie innym miejscu…” (s. 116).   

Edvarda nie jest jedyną kobietą w życiu Glahna. Ważną rolę odgrywa w tej historii łagodna i uległa Eva, córka (ale czy na pewno?) kowala, a przede wszystkim zagadkowa Iselin, przyjaciółka myśliwych, kochanka Diderika i Dundasa, nawiedzająca głównego bohatera w gorączkowych snach. Jej postać wnosi do powieści pierwiastek oniryzmu i sprawia, że granica pomiędzy jawą a snem, pomiędzy tym, co realne, a tym, co urojone, niekiedy się zaciera.  

Osobna wzmianka należy się przyrodzie. Hamsun w przepiękny, poetycki sposób oddaje surowość skandynawskiego krajobrazu, z jego śniegami, lasami, skałami i morzem. Towarzysząc Glahnowi w jego samotnych wędrówkach, wraz z nim zachwycamy się kwiatami, drzewami, śpiewem ptaków i burzą. Niemal czujemy „słodki dreszcz”, o który przyprawia bohatera wschód słońca, i mimowolnie ulegamy fascynacji sztormem, który Glahn określa jako igraszki dziesięciu tysięcy wyjących diabłów, tłukących skrzydłami powierzchnię spienionego morza. Obserwujemy naturę w wersji makro – sztorm, słońce, księżyc, niebo – ale również mikro. Urzeka nas nawet pył kwiatowy, przenoszony przez lekki wietrzyk z gałązki na gałązkę i wypełniający najmniejsze szczelinki.

Natura jest sferą sacrum. Nie jest mieszkaniem Boga, lecz samym Bogiem…

„Nasłuchuję ku wschodowi i nasłuchuję na zachód, tak, nasłuchuję! To wiekuisty Bóg! Ta cisza, która dzwoni mi w uszach, to pulsująca krew natury, to Bóg, który przesyca i ziemię, i mnie” (s. 114).

… i może dlatego budzi nabożną cześć i wdzięczność, i lęk, i zachwyt.  

„Pan” nie jest obszerną powieścią, nie osiąga dwustu stron. Nie znaczy to jednak, że czyta się ją szybko. Wprost przeciwnie, lektura wymaga skupienia i zaangażowania. Nie tylko dlatego, że – utkana z przemyśleń bohatera – pobudza do refleksji, lecz także przez wzgląd na niewysłowione piękno języka, znakomicie oddane przez tłumaczkę i warte tego, żeby delektować się nim powoli, zdanie po zdaniu.

Mając za sobą lekturę „Głodu”, wiedziałam, że znajdę u Hamsuna wyśmienity warsztat, nie spodziewałam się jednak, że „Pan” zachwyci mnie do tego stopnia. To literatura z najwyższej półki.

Gorąco polecam!

 

 

 

Czuły Barbarzyńca Press  

Warszawa 2023

Tłumaczyła Anna Marciniakówna

9/10

 

 

Knut Hamsun - „Głód” 

---

[1] Knut Hamus, Pan. Z papierów porucznika Thomasa Glahna, tłum. Anna Marciniakówna. Czuły Barbarzyńca Press, Warszawa 2023, s. 35.