Knut Hamsun – „Wiktoria”

 

„Miłość – to pierwsze słowo Boga, myśl pierwsza, jaka przemknęła Mu przez mózg. Kiedy rzekł: Niech się stanie Światło! – wtedy stała się Miłość. I wszystko, co stworzył, było doskonałe i niczego już nie chciał przetwarzać. I Miłość stała się początkiem świata i władcą świata; atoli wszystkie jej drogi są pełne kwiatów i krwi, kwiatów i krwi”[1].

 

Powieść „Wiktoria” Knuta Hamsuna, wydana w 1898 roku, nosi wielce wymowny podtytuł: „Historia pewnej miłości”. Co ciekawe, jest on zarazem trafny i zwodniczy.

Trafny, ponieważ fabuła powieści istotnie ogniskuje się wokół losów dwojga ludzi, których połączyła miłość.

On, Janek, jest synem młynarza. Mieszka na północy, pośród surowej norweskiej przyrody, i jest bardzo dumnym młodym człowiekiem. To „chłopak czternastoletni, silny, ogorzały od słońca i wiatrów, pełen najróżniejszych pomysłów”. Jako dziecko marzy o tym, żeby zostać fabrykantem zapałek. „Dopieroż to będzie awantura ucieszna, kiedy ukaże się z siarką na palcach i nikt nie będzie miał odwagi podać mu ręki” (s. 179)! 

Janek jeszcze nie wie, że życie ma dla niego inne plany – kiedy podrośnie, wyjedzie do miasta, żeby tam pobierać nauki, zdobędzie wykształcenie i zostanie wziętym pisarzem. Na razie jednak wałęsa się tam i siam, wędruje po lasach, które zna jak własną kieszeń, i w głębi serca marzy o zaimponowaniu pięknej Wiktorii.

Ona, Wiktoria, jest „panienką z zamku”. W przeciwieństwie do Janka nie mieszka w ubogim domu, ale w „pańskim dworze”, który wznosi się „na tle zielonego pejzażu niby mały zameczek, ba, niby pałac olbrzymi w samotni” (s. 180). Jest to zaiste pałac, w którym odbywają się wystawne przyjęcia i z którego okrągłej wieży przy każdej wizycie gości powiewa powitalna flaga. Dzieci z zamku odnoszą się do Janka z lekceważeniem i wyższością, tylko Wiktoria lubi jego towarzystwo i broni go przed docinkami.

Tak oto – od podkreślenia różnic klasowych – zaczyna się ta jakże piękna, ale i jakże smutna opowieść.

Później, w miarę rozwoju narracji, towarzyszymy bohaterom na kolejnych etapach ich życia. Dzieci dorastają, zmienia się ich nastawienie do wielu spraw i sytuacja życiowa. Hamsun w krótkich, lecz wymownych migawkach pokazuje dojrzewanie ich samych i dojrzewanie ich miłości. Janek i Wiktoria zmieniają się z dzieci w nastolatków, a potem z nastolatków w dorosłych ludzi. I tylko różnice klasowe pozostają niezmienne – nieustająco piętrzą się między nimi jak przeszkody. Czy będą potrafili je pokonać? Czy zdołają ostatecznie się odnaleźć?

Ten, kto zna Hamsuna, zapewne dopatrzy się w synu młynarza powielenia typowego dla noblisty wzoru bohatera. Janek jest marzycielem, dumnym wrażliwcem, który często popada w skrajności. Od najdzikszej radości łatwo przechodzi w najczarniejszą rozpacz, a wtedy uporczywie rozmyśla o samobójcach lub konających, takich jak człowiek, który czując zbliżającą się nieuchronnie śmierć, przedziurawił portret matki, a potem wyrzucił za okno bursztynową cygarniczkę, uznawszy, że skoro ma umrzeć, nie będzie mu dłużej potrzebna.

Janek – podobnie jak Thomas Glahn z „Pana” i wędrowiec Knut z „Pod jesienną gwiazdą” – lepiej czuje się na łonie przyrody aniżeli w towarzystwie innych ludzi, zwłaszcza tych wysoko sytuowanych.

„W lesie rozglądał się za swymi ptaszkami. Znał je wszystkie – wiedział, gdzie ich gniazda – rozumiał ich krzyki i odpowiadał im, naśladując ich głosy. Wszystkie te drzewa nad ścieżką leśną to jego dobrzy znajomi. Wiosną puszczał z pni osokę, zimą zaś opiekował się nimi niby ojczulek, od śniegu je uwalniał i w górę prostował gałęzie” (s. 179).  

 

"Znał gniazda, do których byłby ich zaprowadził bez długiego szukania, znał niezwykłe, a w górach ukryte jaskinie, w których gnieździły się ptaki drapieżne z szczeciną na dziobie. Nawet łasicę widział tam pewnego razu. Zepchnął łódź z powrotem na wodę i popłynął dookoła na drugą stronę wyspy".

Ważną rolę odgrywają w jego życiu fantazje, marzenia i sny. W powieści – i to kolejny charakterystyczny dla prozy Hamsuna rys – nie brakuje symboli ani elementów onirycznych. Rzadkiej urody – i mnogości znaczeń – jest fragment, w którym Janek przenosi się w półśnie do tajemniczej doliny:

„Jest pełen nastroju, mózg zdaje się mu jakoby ogrodem bujnym, uginającym się pod ciężarem owocu, z którego wznoszą się opary ziemi. W sposób tajemniczy znalazł się w dolinie głębokiej i wymarłej, gdzie nie było śladu życia. Hen, w oddali, samotne i zapomniane, stoją organy i grają. Zbliża się do nich, ogląda je, organy krwawią, podczas gdy gra, krew ścieka z ich boku” (s. 235).    

Miłość Janka i Wiktorii jest trudną miłością, trudną nie tylko wskutek obiektywnych przeszkód (różnic klasowych, finansów itd.), lecz także ze względu na usposobienie ich obojga i – chorobliwą wręcz – nieumiejętność mówienia wprost. Czytając, czasami aż nabiera się ochoty, żeby potrząsnąć bohaterami i pomóc im przełamać ich komunikacyjną niemoc.

Lecz w powieści pojawiają się także inne pary – mamy Wiktorię z Otonem, Janka z Kamilą, Kamilę z Richmondem, nawet starego nauczyciela z jego wdówką…

Bo „Wiktoria” to w gruncie rzeczy traktat o miłości w ogóle. Hamsun analizuje to uczucie we wszystkich jego przejawach – jako potężną, budującą siłę, niszczący żywioł… i wszystko, co jest pośrodku.

„Bo czymże jest miłość? Wietrzykiem, co szeleści pośród róż, a może błędnym ognikiem we krwi. Miłość – to muzyka piekielnie gorąca, która nawet serca starców porywa w wir taneczny. To jakby stokrotka, co o świcie kwiat swój szeroko rozwiera, a jednocześnie jakby anemon, co pod lada powiewem się zamyka, a po dotknięciu umiera. Taką bywa miłość. Wybrańca swego może niszczyć, może go znowu podnieść i znowu piętnować; dziś może mnie kochać, jutro ciebie, a nocy następnej jego – tak zmienną jest”, grzmi.

I dodaje z iście biblijnym zacięciem (bo duch Biblii, a zwłaszcza Pieśni nad pieśniami, unosi się nad całą książką):

„Lecz może być i stałą jak pieczęć nierozerwalna i płonąć zarazem nieugaszona aż do śmierci, ponieważ tak wieczną jest. Jakąż więc jest miłość?” (s. 205).

Napisałam na początku, że podtytuł recenzowanej powieści – „Historia pewnej miłości” – jest zarazem trafny i zwodniczy. Trafny, ponieważ trzonem fabuły jest miłość Janka i Wiktorii. Zwodniczy, bo jest to w istocie hymn nie na cześć „pewnej miłości”, ale na cześć miłości w ogóle.  

„Jakaż więc jest miłość?”, pyta Hamsun. I to pytanie pozostaje w głowie jeszcze długo po lekturze.

Gorąco polecam! 

 

 

 

 

Wydawnictwo Zysk i S-ka

Poznań 2019

Tłumaczył Czesław Kędzierski

7,5/10

 

 

 

Knut Hamsun - "Głód" 

Knut Hamsun - "Pan" 

Knut Hamsun - "Pod jesienną gwiazdą"

---

[1] Knut Hamsun, Wiktoria [w tegoż:] Pan, Wiktoria, Marzyciele, tłum. Czesław Kędzierski. Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2019, s. 206.